Φέτος είναι έτος Beethoven! 250 χρόνια από τη γέννηση του! Αυτή είναι μια καλή ευκαιρία για να ακούσουμε την πιο ανατρεπτική και πιο παθιασμένη δημοκρατική φύση της μουσικής του!
Διακόσια πενήντα χρόνια έπειτα από τη γέννηση του Beethoven, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με κάτι παράδοξο: παρόλο που η μουσική του είναι γνωστή και αγαπημένη σε ολόκληρο τον κόσμο – πιθανώς περισσότερο από οποιουδήποτε άλλου συνθέτη – η πραγματική της σημασία δεν έχει ποτέ αποσαφηνιστεί παρά μόνο σε κάποιες μελέτες, άγνωστες στο ευρύ κοινό. Έχουμε ξεχάσει και από ότι φαίνεται δεν ακούμε πλέον την έντονα πολιτική φύση της μουσικής του Beethoven – την ανατρεπτική, επαναστατική, παθιασμένη δημοκρατία και την υπεροχή της.
To 2020 λοιπόν, το έτος των 250ων γενεθλίων του μεγάλου συνθέτη, θα ήταν σκόπιμο να ανακτήσουμε αυτήν την ουσία, να ακούσουμε διαφορετικά τα έργα του για να πάρουμε το πολιτικό και φιλοσοφικό μήνυμα της μουσικής του. Κάτι που ταιριάζει απόλυτα στην εποχή μας… την εποχή των δημοκρατικών αγώνων ενάντια στο διεφθαρμένο και αποσυντιθέμενο παλαιό καθεστώς, σε παραλληλισμό με την εποχή του Beethoven και τις αυξανόμενες ελπίδες για την κατανόηση “των δικαιωμάτων του ανθρώπου”.
Θα μπορούσαμε να ξεκινήσουμε με τα πιο διάσημα μοτίβα του Beethoven: τις εναρκτήριες νότες της πέμπτης Συμφωνίας (1808). Οι περισσότεροι έχουμε ακούσει τον μύθο ότι αντιπροσωπεύουν “τη μοίρα που χτυπά την πόρτα”. Πηγή αυτής της ιδέας είναι ο Anton Schindler, ο διαβόητος αναξιόπιστος γραμματέας του Beethoven. Ο Sir John Eliot Gardiner, παγκοσμίου φήμης μαέστρος, έχει μια διαφορετική ερμηνεία: ο Beethoven ανιχνεύει την επιρροή του επαναστατικού Hymne du Panthéon του Luigi Cherubini του 1794. Στην αδυσώπητη συντηρητική και καταπιεστική Βιέννη του 1808, ο Beethoven εξέδωσε ένα ξεκάθαρο κάλεσμα για επανάσταση στις πρώτες νότες μιας από τις πιο δυνατές Ναπολεόντιες συμφωνίες του. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι συντηρητικοί μισούσαν τη μουσική του!
Επιρροές…
Ο Beethoven ήταν παιδί του Διαφωτισμού και παρέμεινε έτσι όλη του τη ζωή. Στα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα, η Βόννη, όπου γεννήθηκε, βυθίστηκε στην πιο προοδευτική σκέψη της εποχής: Ο Kant, ο φιλόσοφος της ελευθερίας, ήταν ένα ζωντανό θέμα συζήτησης στο πανεπιστήμιο, όπως ακριβώς και ο οπαδός του, ο Friedrich Schiller, ο ποιητής της ελευθερίας, ο παθιασμένος εχθρός των τυράννων σε ολόκληρο τον κόσμο. Ο νεαρός Beethoven επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από τον προοδευτικό καθηγητή Eulogius Schneider. Ο Schneider, ένας από τους σημαντικότερους Γερμανούς Ιακωβίνους, ήταν τόσο ριζοσπαστικός, που το 1791 απομακρύνθηκε από το φιλελεύθερο Πανεπιστήμιο της Βόννης και εντάχθηκε στο Jacobin Club στο Στρασβούργο. Εκεί, διορίστηκε εισαγγελέας του Επαναστατικού Δικαστηρίου, στέλνοντας με ενθουσιασμό αριστοκράτες στη γκιλοτίνα – μέχρι που τον αποκεφάλισαν και αυτόν δύο χρόνια αργότερα.
Το ποίημα του Schiller “Ode an die Freude” – “Ωδή στη Χαρά” – εντυπωσίασε πάρα πολύ τον Beethoven. Αρκετά νωρίς είχε σχεδιάσει να το εντάξει στη μουσική του και τελικά το έκανε στην Ενάτη Συμφωνία. Ήταν όμως εξίσου ερωτευμένος με τα ιδεαλιστικά, ηρωικά έργα του Schiller. Διαβάζοντάς τα ως νεαρός είχε καταγράψει τις δικές του σκέψεις: “Να κάνεις καλό όποτε μπορείς, να αγαπάς την ελευθερία πάνω απ’ όλα, ποτέ να μην αρνείσαι την αλήθεια, ακόμη κι αν σου προσφέρουν πλούτη”. Δεκαετίες αργότερα, βλέπουμε να γράφει σε κάποια επιστολή, “Ελευθερία!!! Τι περισσότερο να θέλει κάποιος;;;, Από την παιδική μου ηλικία, ο ζήλος μου να υπηρετήσω την φτωχή και βασανισμένη ανθρωπότητα μας με οποιονδήποτε τρόπο, μέσω της τέχνης μου, με οδήγησε στο να μην κάνω συμβιβασμούς …” Ο ιστορικός Hugo Leichtentritt καταλήγει: “Ο Beethoven ήταν ένας παθιασμένος δημοκράτης, ένας καταδικασμένος δημοκρατικός. Στην πραγματικότητα ήταν ο πρώτος Γερμανός μουσικός που είχε ιδανικά και φιλοδοξίες”.
Ναπολεόντια γοητεία!
Ο Beethoven ήταν γοητευμένος για δεκαετίες με την πολιτική του Ναπολέοντα, κυρίως επειδή ο “μικρόσωμος” αυτός άνδρας που είχε κατακτήσει την Ευρώπη με δικές του προσπάθειες, δεν ήταν αριστοκράτης. Θαύμαζε την άνοδο του Ναπολέοντα που είχε ξεκινήσει από πολύ χαμηλά. Ταίριαζε με τις δημοκρατικές του ιδέες. Ωστόσο, η στέψη του Ναπολέοντα ως αυτοκράτορα έφερε μεγάλη δυσαρέσκεια στον Beethoven. Είναι γνωστό με πόσο θυμό έσκισε την αρχική σελίδα της συμφωνίας Eroica (1804), την οποία αρχικά σκόπευε να ονομάσει Bonaparte, – δεδομένης της πολιτικής καταπίεσης που υπήρχε στη Βιέννη. Ο Beethoven οργίστηκε. “Τώρα κι αυτός θα καταπατήσει όλα τα δικαιώματα του ανθρώπου… και θα γίνει τύραννος! ” Είκοσι χρόνια αργότερα, οι απόψεις του είχαν μαλακώσει: “Δεν θα μπορούσα να τον ανεχτώ τότε. Τώρα σκέφτομαι εντελώς διαφορετικά.» Όσο κακός και αν ήταν ο Ναπολέων, δεν ήταν ο περιφρονημένος αυτοκράτορας Φραγκίσκος Β’ ή, ακόμη χειρότερα, ο Καγκελάριος της Αυστριακής Αυτοκρατορίας Klemens von Metternich.
Η συμφωνία Eroica είναι αναμφισβήτητα η πιο επαναστατική από τις συμφωνίες του Beethoven και αυτός είναι ο λόγος που παρέμεινε η πιο αγαπημένη του, τουλάχιστον μέχρι να γράψει την Ενάτη. Ο John Clubbe, συγγραφέας του Beethoven: The Relentless Revolutionary (2019), πιστεύει ότι οι δύο πρώτες διάσημες συγχορδίες της Eroica, που διασταυρώνονται σαν βολές πυροβόλων, αντιπροσωπεύουν τα πυροβόλα του στρατού του Ναπολέοντα καθώς διασχίζουν όλη την Ευρώπη. “Οι συγχορδίες θυμίζουν στον κόσμο τη Γαλλική Επανάσταση. Είναι καλέσματα αφύπνισης για να ξεσηκώσουν το κοινό στη Βιέννη και αλλού”.
Fidelio… Η όπερα της ελευθερίας
Είναι πέρα από το πεδίο αυτού του άρθρου να εντοπίσουμε τον ανθρωπισμό του Beethoven μέσα από όλες τις μουσικές παραλλαγές του – από τη βουκολική ποίηση της Έκτης Συμφωνίας (είχε μια σχεδόν πανθεϊκή αγάπη για τη φύση) έως την “ειρήνη που ξεπερνά την κατανόηση” της τελευταίας σονάτας για πιάνο. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε, ωστόσο, την όπερα που έγραψε, είτε στην αρχική της μορφή (ως Leonore), είτε στην τελική της μορφή σχεδόν δέκα χρόνια αργότερα (1814) ως Fidelio – που ήθελε να την αφιερώσει στους Έλληνες μαχητές της ελευθερίας στον πόλεμο τους ενάντια στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η όπερα Fidelio δίνει την ελευθερία στον ασυγκράτητο ιδεαλισμό του Beethoven, όπως θα έκανε και το χορωδιακό κίνημα της Ενάτης Συμφωνίας μια δεκαετία αργότερα. Η πλοκή είναι απλή και φαινομενικά βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κατά τη Γαλλική Επανάσταση.
Ο συμβολισμός και οι αλληγορικές έννοιες της όπερας δεν είναι δύσκολο να διακριθούν. Ο Beethoven πίστευε στο θάρρος και τον ηρωισμό των γυναικών όσο και των ανδρών, και επηρεάστηκε εξίσου από το στοχασμό και την απεικόνιση τους. Σε όλη του τη ζωή παρέμεινε τόσο ειλικρινής και αγνός στις αξίες του – όπως επίσης και στην “εντελώς ανυπόφορη προσωπικότητά του” (παραθέτοντας τον Goethe) – ως αφελές αγόρι που διαβάζει τον Schiller για πρώτη φορά. Αναμφίβολα είναι αυτή η ποιότητα του που έλκει το κοινό και έχει κάνει τη μουσική του αθάνατη. Η σπουδαία τέχνη πάντα επιβεβαιώνεται και κανένας δεν είναι πιο πολύ επιβεβαιωμένος – ή δικαιούται περισσότερη επιβεβαίωση, υπό το φως των φοβερών δεινών του – από τον Beethoven.
Ο μεγάλος δημοκράτης της μουσικής
Το πνεύμα της μουσικής του είναι τόσο απλό όσο και τα πνεύματα των μοντέλων του, του Σωκράτη και του Ιησού: το καλό θα κερδίσει το κακό. Να λατρεύετε την ελευθερία, αλλά να ζείτε με ηθική σοβαρότητα, πάντα αμφισβητώντας την εξουσία. Να αγαπάτε τους συνανθρώπους σας, όχι παροχικά, όπως με τον τρόπο του εθνικισμού, αλλά παγκόσμια. Ποτέ μην θέσετε σε κίνδυνο τα ιδανικά ή την ακεραιότητά σας. “Η ελευθερία παρέμεινε το θεμελιώδες μοτίβο της σκέψης και της μουσικής του Beethoven”, σύμφωνα με τον Clubbe. Για τον Beethoven, αυτό σήμαινε δημοκρατική ελευθερία, να συμμετέχει ενεργά στην πολιτική, να δημιουργεί, να σκέφτεται και να μιλάει όπως θέλει και όπου θέλει.
Υπάρχει κάτι αταίριαστο ανάμεσα στο πολυτελές, ελίτ ακροατήριο των συμφωνιών και των κονσέρτων του Beethoven και του επαναστατικού, δημοκρατικού, ανθρωπιστικού πνεύματος που πηγάζει μέσα από τη μουσική του έκφραση. Αυτές είναι οι ειρωνείες που προκύπτουν όταν η ιστορική ιδιαιτερότητα της τέχνης ξεχαστεί και το μόνο που μένει είναι ένα αόριστο αίσθημα αισθητικής απόλαυσης. Αλλά ακόμη και η καθαρή αισθητική απόλαυση είναι σημαντική. Η μουσική είναι εξαιρετικά όμορφη στον τρόπο αναζωογόνησης: κανένας συνθέτης στην ιστορία δεν είναι πιο ανθρωπιστικός από τον Beethoven. Όπως είπε κάποτε ο Leonard Bernstein ακόμη και οι πιο ακραίοι μπορούν να αγαπήσουν τον Beethoven, γεγονός που δείχνει πόσο παγκόσμια είναι η μουσική του.
Κανένας συνθέτης δεν κατάφερε να μιλήσει τόσο άμεσα σε τόσους πολλούς ανθρώπους, σε νέους και ηλικιωμένους, μορφωμένους και ανίδεους, ερασιτέχνες και επαγγελματίες, πονηρούς και αφελείς. Σε όλους αυτούς τους ανθρώπους, όλων των τάξεων, εθνικοτήτων και φυλετικών υπόβαθρων, αυτή η μουσική μιλάει για μια οικουμενικότητα σκέψης, ανθρώπινης αδελφότητας, ελευθερίας και αγάπης.
Ας δούμε λοιπόν με πιο ξεκάθαρη ματιά τον “πρώτο μεγάλο δημοκράτη της μουσικής”. Ας αντλήσουμε έμπνευση από αυτόν για τους δικούς μας αγώνες για εξανθρωπισμό και εκδημοκρατισμό. Και ας μην ξεχνάμε ότι αυτές είναι οι πτυχές της κληρονομιάς του παγκόσμιου πολιτισμού.
Ο Richard Wagner ονόμασε τη μουσική του Beethoven “Μουσική του Μέλλοντος”. Ας ελπίσουμε ότι η μουσική του Beethoven είναι η πραγματική Μουσική του Μέλλοντος και ότι η ανθρωπότητα μια μέρα θα ελευθερωθεί!
Κείμενο: Chris Wright
O Chris Wright έχει διδακτορικό στην Ιστορία των ΗΠΑ από το Πανεπιστήμιο του Ιλλινόις στο Σικάγο και είναι συγγραφέας του βιβλίου Worker Cooperatives and Revolution: History and Possibilities in the United States. Το site του είναι το www.wrightswriting.com.
Το άρθρο δημοσιεύεται στο πέμπτο τεύχος του YELLOWBOX που κυκλοφορεί στα περίπτερα.
Μετάφραση: Μαρία Τσακίρη
