Στη μέχρι τώρα πορεία της ανθρωπότητας έχει απασχολήσει –αν και όχι με προτεραιότητα- το θέμα με την ακουστική των χώρων, τη μελέτη του ήχου και ποια τα αποτελέσματα της. Ο μελέτη του ήχου, πιθανών να μην απέφερε κάτι σημαντικά αξιοπρόσεκτο στην πορεία του ανθρώπου, αλλά υπάρχει ενδιαφέρον στα αποτελέσματα που προέκυψαν μέσα από αυτή τη μελέτη.
Τοιχογραφίες και σπηλιές.
Φυσικά διαμορφωμένοι χώροι με ιδιαίτερες ακουστικές ιδιότητες υπήρχαν πάντα! Χαρακτηριστικά παραδείγματα αναφέρονται τα εξής:
Στη Μάλτα, σε μια νεολιθική σπηλιά στην Hypogeum (Υπόγειο στα Ελληνικά) https://en.wikipedia.org/wiki/%C4%A6al_Saflieni_Hypogeum σε περίοδο που υπολογίζεται περίπου στο 2.400 π.Χ, σε ένα χώρο που θυμίζει ιερό και το σχήμα του μοιάζει αρκετά σ’ έναν ταλαντωτή Helmholtz*, παρουσιάζεται το εξής μοναδικό φαινόμενο: όταν ένας άντρας, έμπαινε σε εκείνο το χώρο και μιλούσε με μπάσα φωνή, λόγω του χώρου, δημιουργούνταν αύξηση στην περιοχή των 90hz. Αυτό φυσικά, δεν μπορούσε να γίνει από γυναίκες και παιδιά που δεν μπορούσαν να εμφανίζουν με την φωνή τους τα αναγκαία μπάσα και αυτό έδινε μια επιπλέον ιερότητα στον χώρο μιας και ήταν αυστηρά για άντρες. Το φαινόμενο μπορούσε να ενεργοποιηθεί μόνο από άντρες. Ο άντρας στεκόταν στην μέση του ιερού και έψελνε με μπάσα φωνή, η οποία διαπερνούσε σαν μια απαλή χορωδία όλα τα δωμάτια της σπηλιάς.
*Το 1863 ο Χέλμχολτς δημοσίευσε το Die Lehre von den Tonempfindungen als physiologische Grundlage für die Theorie der Musik (= «Επί των αντιλήψεων του τόνου ως φυσιολογικής βάσεως για τη θεωρία της Μουσικής»), φανερώνοντας και πάλι το ενδιαφέρον του για τη φυσική της αντιλήψεως. Και αυτό το βιβλίο άσκησε τεράστια επίδραση στη θεωρητική μουσικολογία. Εφηύρε επίσης τον «συντονιστή Χέλμχολτς» για να ταυτοποιήσει τις συχνότητες των καθαρών ημιτονοειδών κυμάτων-συνιστωσών των σύνθετων πραγματικών ήχων, που περιέχουν πολλές διαφορετικές συχνότητες.
Helmholtz_resonator ελληνιστή …Ταλαντωτής
Στην Ariege (Γαλλία), στις σπηλιές του Trois Freres και Tuc d’ Audobert, τοιχογραφίες παρουσιάζουν μασκοφόρους άντρες που εξορκίζουν το “κακό” κρατώντας πρωτόγονα μουσικά όργανα. Ο ήχος ήταν «παλλόμενος», λόγω της εκπληκτικής ηχούς που εμφανιζόταν σ’ αυτά τα σπήλαια. Οι τελετές προετοίμαζαν τους ανθρώπους-πολεμιστές να σκοτώσουν τα προϊστορικά ζώα και να φέρουν κρέας και δέρμα πίσω στην φυλή, ενώ η ιερότητα που απαιτούσαν οι στιγμές, οφειλόταν στην ηχητική του χώρου.
Χώροι λατρείας.
Αργότερα, παρατηρήθηκε ότι στους καθεδρικούς ναούς και όχι μόνο σε αυτούς- η ηχώ της φωνής, διατηρείται για 6-8 δευτερόλεπτα. Η επανάληψη του λόγου όχι από τον ίδιο τον άνθρωπο αλλά από τον χώρο στον οποίο βρίσκονταν, έδινε την εντύπωση πως ήταν το μέσο επικοινωνίας του ανθρώπου με ένα ανώτερο ον-Θεό- με τον πλέον φυσικό και προφανή τρόπο. Εφόσον ο Μωυσής μίλησε με τον Θεό, έπρεπε και οι πιστοί να μπορέσουν να βιώσουν το ίδιο πρωτόγνωρο γεγονός, να βρεθούν στην θέση του να μιλήσουν οι ίδιοι στον Θεό τους.
Ήχοι στο εξωτερικό περιβάλλον.
Επανάληψη της φωνής-ήχων, υπήρχε και υπάρχει και σε εξωτερικά περιβάλλοντα, όπως σε υψώματα, βουνοκορφές και δάση, όπου και εδώ υπάρχει επιστροφή της φωνής μέχρι και 8 φορές και μάλιστα επιστρέφει στα αυτιά του ανθρώπου από διαφορετικά σημεία και σε διαφορετικό χρόνο. Μάλιστα δημιουργήθηκαν μύθοι επάνω σε αυτό το φαινόμενο, καθώς -στην αρχαία Ελλάδα -υπήρχε η πίστη ότι στα δάση κατοικούσαν νύμφες και πως τα κλαδιά που κουνιούνται σε ανύποπτο χρόνο οφείλονταν στο άγγιγμα από τα χέρια του τραγόμορφου θεού Παν.
Όπερα της Μελβούρνης.
Κι ενώ όλα αυτά και πολύ περισσότερα συνέβαιναν παλαιότερα, στο σύγχρονο κόσμο μας, ένα παράδειγμα φτωχής ακουστικής μελέτης, είναι αυτό της Όπερας της Μελβούρνης. Θεωρείται –και είναι- ένα από τα τεχνολογικά και ακουστικά θαύματα του 21ου αιώνα. Κάθε χρόνο την Όπερα επισκέπτονται περισσότερα από 8 εκατομμύρια άνθρωποι, αποφέροντας περί τα 535 εκατ. ευρώ στα ταμεία της πολιτείας της Νέας Νότιας Ουαλίας. Βέβαια κατασκευάστηκε με αρχιτεκτονικές μελέτες χωρίς όμως μεγάλες ρυθμίσεις στο εσωτερικό της. Τα αποτελέσματα ακουστικών μελετών τη χαρακτήρισαν (για τους λίγους που γνώριζαν), ως κάτι μη-αποδεκτό και μη-συμβατό, για τις μελλοντικές συναυλίες. Παρά τη λαμπρή εμφάνιση της Όπερας τα σχόλια για την ακουστική της δεν είναι καθόλου κολακευτικά. Σε έρευνα που έγινε μεταξύ καλλιτεχνών, θεατών και κριτικών το 2011, από το αυστραλιανό περιοδικό μουσικής Limelight το Θέατρο της Όπερας κατέλαβε την τελευταία θέση, ανάμεσα σε 20 μεγάλες αίθουσες εκδηλώσεων του κόσμου και η Αίθουσα Συναυλιών κατέλαβε την 18η θέση.
Ενώ στο χώρο, υπήρχαν αρκετοί ταλαντωτές Helmholtz σε διάφορα σημεία, έτσι ώστε να υπάρχει ενίσχυση και καθαρισμός του αρχικού σήματος, τοποθετήθηκαν ηχεία που ενίσχυαν το σήμα ηλεκτρικώς, υποβιβάζοντας την αξία και το έργο της κατασκευής αισθητά.
Μετά από ακουστική μελέτη της Όπερας, διαπιστώθηκε πως ο χρόνος ανάκλασης (reverberation time) ήταν κατά 8 δευτερόλεπτα περισσότερος απ’ αυτόν της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη! Ένας σεβαστός-αποδεκτός χρόνος ανάκλασης σήματος κυμαίνεται στα 2-2.5 δευτερόλεπτα, διότι μετά ανακαλύπτουμε μια σειρά από προβλήματα στον ήχο, που καθιστούν τον χώρο δύσκολο στην διαχείριση και ακουστικά μη αποδεκτό.
Πολύ νωρίτερα ο Winston Churchill, 1874-1965 (Βρετανός πρωθυπουργός, Νόμπελ 1953) ανάμεσα στα άλλα, είχε πει ότι «διαμορφώνουμε τα κτήρια και αυτά με την σειρά τους διαμορφώνουν εμάς».
Στην εξέλιξη λοιπόν του ανθρώπου και του πολιτισμού, υπάρχει η αναπαραγωγή του ήχου, από κάποιο άλλο μέσο.
Ο άνθρωπος ήθελε πλέον να ακουστεί παραπάνω απ’ όσο θα μπορούσε να φωνάξει. Τα 80db έντασης της φωνής έχουν περιορισμένη έκταση λήψης και δεν μπορούν να απευθυνθούν ούτε σε μάζα ανθρώπων ούτε να δυναμώσουν φυσικά σε ένταση. Ο ανθρώπινος μηχανισμός δημιουργίας ήχου, είναι μεν εκπληκτικός από κάθε άποψη αλλά αδυνατεί να ξεπεράσει σε ένταση και να ενισχυθεί πέρα από κάποιο σημείο. Είναι η στιγμή που εμφανίζονται ο Charles Cros και ο Thomas Edison* με την κατασκευή του πρώτου τηλεφώνου και του φωνογράφου.
Ο πρώτος φωνογράφος.
*Ο φωνογράφος, κοινώς γραμμόφωνο, είναι μια από τις πρώιμες συσκευές για την εγγραφή και αναπαραγωγή ήχου. Κατασκευάστηκε από τον Αμερικανό Τόμας Άλβα Έντισον (Thomas A. Edison) (1847 – 1931) το 1877. Χρησιμοποιούσε μια βελόνα για να καταγράφει τον ήχο σε έναν κύλινδρο με αυλάκια, επικαλυμμένο με αλουμινόχαρτο, ο οποίος περιστρεφόταν με σταθερή ταχύτητα. Η ιδέα της εγγραφής ήχου με παρόμοιο τρόπο υπήρχε από τουλάχιστον μισό αιώνα πριν, αλλά ο Έντισον με την κατασκευή του, της έδωσε σάρκα και οστά.
Ο ήχος-πλέον- μεταφέρονταν από την φυσική πηγή του σε απομακρυσμένο μέρος, από ηχεία, από μαγνητική ταινία και από άλλες συσκευές αναπαραγωγής ήχου.
Κανένας ήχος δεν μπορεί να αναπαραχθεί πιστά.
Η αναλογική και ψηφιακή αναπαραγωγή του ήχου μας έδωσαν να καταλάβουμε πως αυτός ο κανόνας ισχύει και θα ισχύει. Βέβαια μέσω της σχιζοφωνίας (διαχωρισμός του λόγου-ήχου) έχουν δοθεί νέα εργαλεία στους μουσικούς και στους ερευνητές του ήχου για να συνθέσουν νέα ορολογία και κανόνες. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι το πιο σημαντικό εργαλείο για την σχιζοφωνία, είναι το μπομπινόφωνο (tape recorder). Από εκεί ξεκίνησε να γίνεται μια οργανωμένη καταγραφή ήχων της φύσης, ομιλιών και ήχων για μελλοντική αναπαραγωγή. Τότε ξεκίνησε και η τέχνη του ηχητικού πάζλ, της σύνδεσης δηλαδή διαφόρων ήχων μεταξύ τους ώστε να δημιουργηθεί ένας νέος ήχος — αλλά και η επιλεκτική αναπαραγωγή τους σε μορφή που θυμίζει μουσικό κομμάτι.
Η εξέλιξη στο χώρο, έφερε τη δημιουργία συγκροτημάτων που οι μουσικοί τους βρίσκονται σε διαφορετικά σημεία στον κόσμο. Η ένταση του αρχικού ήχου γιγάντωσε πολύ, σε σημείο που και ο ίδιος ο άνθρωπος που το δημιούργησε, τρόμαξε με αυτό το επίτευγμα. Πολλοί άνθρωποι το εκμεταλλεύτηκαν και μάλιστα το ομολόγησαν : «Δεν θα μπορούσαμε να κατακτήσουμε την Γερμανία χωρίς την χρήση των μεγαφώνων» έλεγε ο Χίτλερ που η φωνή του έφτασε δυνατά μέχρι και στα πιο ξεχασμένα χωριά, με τις μεγάλες συγκεντρώσεις στις πλατείες. Χωρίς τα μεγάφωνα, θα ήταν πολύ δύσκολο να διατυπωθεί ο ιδιαίτερα οξύς λόγος του, και να εισχωρήσει στα μυαλά του λαού, οποιασδήποτε τάξης, για να τον ενώσει και να τον κάνει μια γροθιά. Όλα τα υπόλοιπα είναι μια τραγική και εγκληματική ιστορία με αμέτρητα θύματα.
Η ηχώ και οι ακουστικές παραμορφώσεις, φυσικές ή τεχνητές, έχουν επηρεάσει λαούς, συνήθειες, θρησκείες και -εν τέλει- έχουν συμβάλλει στην εξέλιξη του ανθρώπινου είδους. Πάντα υπάρχουν κάποιοι που θα «εκμεταλλευτούν» τα επιτεύγματα για ίδιον όφελος και προσωπική προβολή. Σημασία όμως έχει η εξέλιξη και η γνώση._
Μήτσος Ιωάννης._
